Tuesday, January 12, 2021

 BƏZİ AZƏRBAYCAN ATALAR SÖZLƏRİNİN “AÇMASI”
“Varlığa nə darlıq”, xüsusilə o zaman ki, özün xərcə düşməyəsən, ziyanı dövlət çəkə.
“Dəmiri isti-isti döyər”, insanı vəzifəyə keçən kimi öyər, təriflə qəddini əyərlər.
“- Mustafasını de” – vəzifənin “taksisini”.
“Dost dosta tən gərək” o demək deyil ki, sən də hökmən “Jiquli”ni satıb “Volqa” alasan.
“İgid odur atdan düşə, atlana” dayısı hesabına yox, öz gücünə.
“Qız yükü, duz yükü”, çiynindən at tez “yükü”.
“Ağa deyir sür dərəyə, sürməlisən”, intəhası maşını, ya “ağanı”, daha bu sənin öz fərasətinə qalıb.
“Dəlinin yadına daş”, mollanın yadına aş xoş məramla gəlməz.
“Ev buzovundan öküz olmaz”, amma öküz var ki, buzovluqdan öküzdür.
“Yaxşı at qamçı”, təmiz ad ləkə götürməz.
“Damarına baxıb qan”, dayısına baxıb ad gününə hədiyyə alarlar.
“Ürək yanmasa gözdən yaş”, qəlb qorxmasa cibdən pul çıxmaz.
“Yalançının yaddaşı olmaz”, alverçinin arı.
“Kor nə istər – iki göz...”, müfəttiş sürücünün birini ayıq, o birini...o söz.
“Su axar çuxurunu”, arxalı gəzər arxalını tapar.
“Elçisi Gülüm olanın başına külüm”, başçısı başsız olanın həyatı zülüm olar.
“Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz”, amma... iki möhür saxlamaq mümkündür.
“Bəy verən atın dişinə”, dayılı bacıoğlunun işinə baxmazlar.
“Göz gördüyündən qorxarsa” onda dəfələrlə mühakimə olunan yenidən həbsxanaya niyə düşür?
“Ot kökü üstə bitər”, lakin hər kökə kök deyilməz.

Tuesday, September 10, 2013

English national character



MATHEMATICAL MODEL FOR THE DEFINITION ENGLISH  NATIONAL CHARACTER ON THE BASIS OF THE PROVERBS AND SAYINGS

Aghamehdi Mehdialiyev

Academy of Public Administration, Baku, Azerbaijan
aga_mehdi@mail.ru

In this paper, the author attempts to develop mathematical model for definition of mentality of a given nation on the basis of its proverbs and sayings. With this purpose all corps of proverbs and sayings of a given nation is shared to the clusters and is allocated the most representative qualities of each clusters.  Here is used the Method of the analysis of hierarchies developed by the American mathematician T.Saaty [1,2], which intends the representation of a studied problem in the hierarchical form. This method consists of the decomposition of a problem to more simple content parts and the further processing judgments by the person making decision, on the basis of pair comparisons.
Paremias (proverbs and saying) owing to the composite structure and stylistic registration are symbolical unities of the language form and the morally-utilitarian maintenance expressed in it. The moral and utilitarian norms expressed in paremiae units, in the same culture, as well as in different cultures, can coincide and diametrically differ by the estimations of this or that behavior Cultural dominants of language have relative character and are established at comparison of cultures on the basis of quantity of the valuable-marked judgments. Absence or insignificant number of a certain theme testifies about irrelevancy this theme for a valuable picture of the world of the given people. As a result of semantic transformations of the concrete norms of behavior containing in universal statements, is possible allocation standard complexes or the axioms of behavior [3]. These axioms can be classified as follows:
  1. Interaction axioms:
·         It is impossible to be ungrateful: When you drink from the steam, remember the spring.
·         It is necessary to help each other: Two heads are better than one.
·         It is necessary to be courageous, to go on certain risk: A bold heart is half the battle.
  1. Life-support axioms:
·         It is necessary to work: No song, no supper.
·         It is necessary to be patient: Patient men win the day.
·         It is impossible to waste time: A stitch in time saves nine.
·         It is necessary to hope for the best, to be the optimist: Cloudy mornings turn to clear afternoons.
·         It is necessary to hope for the best, to be the optimist: Greedy eaters dig their graves with their teeth.
  1. Intercourse axioms:
·         It is not necessary to speak much: Words have wings and cannot be recalled.
·         It is necessary to be able to forgive to people of an error: Those who live in glass houses should not throw stones.
·         It is necessary to be fair: He that will cheat at play, will cheat you anyway.
·         It is not necessary to be excessively curious: He, who peeps through a hole, may see what will vex him.
  1. Responsibility axioms:
·         It is necessary to be responsible for the one's acts: If you leap into the well, the providence is not bound to fetch you out.
·         It is not necessary to correct a bad act with other bad act: He that falls into the dirt, the longer he stays there the fouler he is.
·         It is necessary to observe laws: We live by laws, not by examples.
  1. Management axioms:
·         It is not necessary to break another's will: If the lad goes to the well against his will, either the can will break or the water will spill.
·         It is not necessary to charge one business to the big number of people:       Too many cookers spoiled the broth.
·         It is not necessary to set a bad example to subordinates: An army of stags led by a lion would be more formidable than one of lions led by a stag.
  1. Realism axioms:
·         It is necessary to start with the possibilities and to hope for own forces:      You cannot have your cake and eat it.
·         It is impossible to rely on the first impression, it is necessary to aspire to open an essence of things or people: Still waters have deep bottoms.
·         It is necessary to know about impossibility of correction of the taken roots lacks and defects: The fox may grow gray, but never good;      The wolf may lose his teeth, but never nature.
·         It is not necessary to neglect the imperceptible phenomena as they can be of great importance:  The best things come in small packages.
  1. Safety axioms:
·         It is not necessary to hasten, making of the serious decision: Don't count your chickens before they are hatched; Don't sell the skin till you have caught the bear.
·         It is necessary to be provident: Don't put all eggs in one basket.
·         It is necessary to adapt to environment: Who keeps company with a wolf, should learn to howl.
  1. Prudence axioms:
·         It is not necessary to indulge in cares and alarms excessively: You cannot prevent the birds of sadness from flying over your head, but you can prevent them from nesting in your hair.
·         It is necessary to be content with that you have: A bird in the hand is worth two in the bush.

Method of the analysis of hierarchies demands representation of a surveyed problem in the form consisting of various levels. As the first level hierarchy we will choose the following clusters on which will classify all corps paremias of given nation: Moral qualities, Human existence, Social sphere, Appearance, Emotionally-mental conditions, Labour activity, Behavior, Physical characteristics, Mental faculties, Morally-ethical representations, Speech, Individuality. The second level of hierarchy we will consider the most representative qualities in framework of each cluster. Thus the second level of hierarchy on each level consists from:
Moral qualities: care; boldness, resoluteness; greed; arrogance, pride; impudence; levity, carelessness; cowardice; obstinacy; insidiousness, hypocrisy; animosities; curiosity; cunning, flattery; mildness; annoyance.
Human existence: life experience; character of a life; everyday difficulties;
Bad luck, good luck.
Social sphere: sociality; subjective estimation; position in a society; children; marriage, family.
Appearance: appearance – essence; view; growing; gait.
Emotionally-mental conditions: desire, wish; pleasure, fun; independence, freedom; love; anxiety, fussiness; fright; grief; unwillingness; awkwardness.
Labour activity: work; skills; idleness.
Behavior: acts; punishment, censure; risk.
Physical characteristics: age; physical defects; force – weakness; movement; health; satiety; dream; laughter.
Mental faculties: wisdom and nonsense.
Morally-ethical representations: boasting; ingratitude; praise; hospitality.
Speech: garrulity, idle talk; reticence, reserve.
Individuality: individuality.
Let us notice that the same proverb under the maintenance can be included to several various clusters. This fact are confirmed with following examples:

·         He that would have eggs must endure the cackling of hens. This proverb can be included to the following clusters: "Emotionally-mental conditions" (desire, wish) and "Human existence" (life experience).
·         The rotten apple injures its neighbours. This proverb can be included to the following clusters: “Physical characteristics” (physical defects) and “Social sphere” (position in a society).
·         Can the leopard change his spots? This proverb can be included to the following clusters: “Appearance” (appearance – essence) and category “life experience” of cluster  “Human existence”.
·         You cannot teach old dogs new tricks. This proverb can be included simultaneously to the three clusters: “Physical characteristics” (age), “Labour activity” (skills), and “Human existence” (life experience).



















References
1.      Saaty Thomas L. The analytic Hierarchy process. New York McGraw-Hill, 1980
  1. Thomas L. Saaty, Kevin P. Kearns. Analytical  Planing. The Organizations of Systems, 1985.
3.      Karasik V.I. Dissertation: “Linguistic aspects of studying of the social status of the person (on a material of modern English language)”. Moskow, 1992 (in russian)

The article was published in the "Journal of Mathematics. International Eco-energy Academy" 7, 2008


Monday, January 12, 2009

Современные Американские пословицы

  • Если бы Церковь была совершенна, тебя бы в ней точно не было.
  • Если вас спрашивают, христианин ли вы, - вы, скорее всего, не христианин.
  • Никогда не суди об обложке по ее книге.
  • Если бы получить кредит в банке было так просто, как утверждает реклама, никто бы не грабил банки.
  • Красота ослепляет, а слепого легко обокрасть.
  • Ни один пьяный матрос не тратит деньги так быстро, как трезвый конгрессмен.
  • У правительства столько дурных привычек, что содержать его становится все дороже.
  • Господь помогает тем, кто сам себе помогает; правительство - всем остальным.
  • При демократии мы, слава богу, сами решаем, как нам платить налоги - наличными, чеком или платежным поручением.
  • Рождество - это когда отец пробует убедить своих детей в том, что он Санта-Клаус, а свою жену - что он не Санта-Клаус.
  • Если бы счастье можно было купить, кто бы смог заплатить за него полную цену?
  • Бог создал людей, а Кольт сделал их равными.
  • Профессор: человек, случайно попавший в университет и не сумевший из него выйти.
  • Бармен - человек, который понимает тебя лучше, чем твоя жена.
  • "Вы уже видели летающие тарелки?" - "Это ваш способ предложить мне выпить?"
  • Психиатрия - единственный бизнес, в котором клиент всегда не прав.
  • Образование позволяет нам зарабатывать больше, чем деятели образования.
  • Во всяком деле 80 процентов успеха зависит от руководителя и только 20 процентов - от подчиненных.
  • В колледже девушка четыре года учится тому, как вести себя в хорошем обществе, а всю остальную жизнь пытается найти это общество.
  • Две самые полезные книги для девушки - кухонная книга матери и чековая книжка отца.
  • Вот тебе монетка - позвони всем своим друзьям.
  • Я не жадный - я хочу только ту землю, которая примыкает к моей.
  • Будь вежлив с каждым. Никогда не известно, кто попадет в число двенадцати присяжных.
  • Рай достается нам с огромной скидкой, сколько бы он нам ни стоил.
  • Прежде чем занять у друга деньги, подумай, что тебе нужнее: друг или деньги.
  • Разорившийся человек может пересчитать своих друзей на мизинце одной руки.

Atalar sözlərinin aksiomatikası

Atalar sözləri öz kompozisyon strukturuna və stilistik tərtibatına görə dil formasının və onda ifadə olunan mənəvi-utilitar məzmunun simvolik vahidləridir. Atalar sözlərində ifadə olunan mənəvi və utilitar normalar istər eyni bir, istərsə də müxtəlif mədəniyyətlər daxilində üst-üstə düşə bilər və bu və ya digər davranışı qiymətləndirmə nöqteyi-nəzərindən diametral olaraq fərqlənə bilərlər. Dilin mədəniyyət dominantları nisbi xarakter daşıyır və qiymətləndirmə mülahizələrinin sayı əlamətinə görə müəyyənləşdirilir. Hər hansı bir xalqın dilində müəyyən mövzuda atalar sözlərinin olmaması və ya onların sayının məhdudluğu bu mövzunun həmin xalqın dünyanı qiymətləndirmə baxımından aktual olmadığını göstərir. Universal fikirlərdə olan konkret davranış normalarının semantik transformasiyalarını nəzərə almaq nəticəsində onlar üçün bəzi normativ komplekslərin və ya aksiomların müəyyənləşdirilməsi mümkündür. Hər bir xalqın öz etik və davranış normaları olur. Tədqiqatlar göstərir ki, hər bir xalqın atalar sözlərində bu davranış normaları bədii formada öz əksini tapır. Azərbaycan dilində olan atalar sözlərinin təhlili aşağıdakı aksiomatikanı irəli sürməyə imkan verir:
1) Qarşılıqlı əlaqə aksiomları:
· ziyan vurmaq olmaz, xeyirxah olmaq lazımdır:
Yaxşılığa yaxşılıq elə, pisliyə pislik eləmə;
· naşükür olmaq lazım deyil deyil: Bəy verən atın dişinə baxmazlar;
· insanlar bir-birinə kömək etməlidir: Özgəyə kömək et, sənə də kömək edərlər; Bu əl o ələ

köməkdir;
· cəsarətli olmaq və lazım gəldikdə müəyyən riskə getmək lazımdır: Vuran oğul anasına

gəyişməz; Cürətli ürək uğura zəmanətdir;
2) Həyat təminatı aksiomları:
· işləmək lazımdır: İşləməyən dişləməz; Gəzən ayağa daş dəyər;
· səbirli olmaq lazımdır: Səbir acıdır, meyvəsi şirin;
· vaxtı itirmək olmaz: Vaxtında atılan tüfəngin səsi vaxtsız atılan topun səsindən üstündür;
· hər şeyin yaxşı olacağına ümid etmək, optimist olmaq lazımdır: Səbir edən muradına yetişər; · öz ehtiraslarını cilovlamağı bacarmaq lazımdır: Tamahkar öz nəfsinin quludur;
3) Ünsiyyət aksiomları:
· çox danışmaq lazım deyildir: Danışmaq gümüş olsa, danışmamaq qızıldır; Çox bilib, az

danışmaq, igidin yaraşığıdır;
· insanların səhvlərini bağışlamağı bacarmaq lazımdır: Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir,

yamanlığa yaxşılıq mərd kişinin işidir; Yaxşılığa yaxşılıq elə, pisliyə pislik eləmə;
· həddindən çox hər şeylə maraqlanmaq lazım deyil: Çox bilən quş dimdiyindən tələyə düşər;

Çox bilən, tez qocalar;
4) Məsuliyyət aksiomları:
· öz hərəkətlərinə görə cavabdeh olmaq lazımdır:
Hər kəs öz əməlinin meyvəsini dərər; Allah
ilanın əməlini bilib, ayaqlarını qarnında yaradıb;
· yaramaz hərəkəti yaramaz yolla düzəltmək olmaz: Tula itdən də murdardır;
· qanunlara riayət etmək lazımdır: Adət qanun deyil, amma qanun qədər hökmü var; Qan eylə

qanun ilə;

5) İdarəetmə aksiomları:
· başqasının iradəsini sındırmaq lazım deyildir: Zorla gedən köpək qoyuna fayda verməz; Zor

ilə gözəllik olmaz;
· bir işi çox sayda adama tapşırmaq lazım deyil: Arvad iki olanda ev süpürülməmiş qalar;

Aşpaz çox olanda, xörək ya duzlu olar, ya şit;
· tabeliyində olan adamlara pis nümunə göstərmək lazım deyil: Söymə nökər atamı, söyərəm

bəy atanı;
6) Realizm aksiomları:
· Həmişə öz imkanlarından çıxış etmək və öz gücünə ümid olmaq lazımdır: Ayağını yorğanına

görə uzat;
· ilk təəssürata arxayın olmaq olmaz, əşyaların və insanların mahiyyətini açmağa cəhd etmək

lazımdır:
Adamın yerə baxanı, suyun lal axanı; Saman altından su yeridir;
· kök salmış çatışmazlıqları və qüsurları düzəltməyin mümkün olmadığını bilmək lazımdır:
İt itliyini
tərgitsə də, sümsünməyini tərgitməz; Qozbeli qəbir düzəldər;
· nəzərə çarpmayan hadisələrə laqeyd qalmaq olmaz, çünki onlar böyük əhəmiyyətə malik ola
bilərlər: Misqal baladır, qiyməti bahadır;
7) Təhlükəsizlik aksiomları:
· ciddi qərarları qəbul etməkdə tələsmək lazım deyildir: Cücəni payızda sayarlar; Arxı

tullanmamış “hop” demə;
· hər bir işdə ehtiyatlı olmaq lazımdır: Saymadığın deşikdən tülkü çıxar; Bütün yumurtaları bir

səbətə qoymazlar;
· ətraf mühitə uyğunlaşmaq lazımdır: Atı atın yanına bağlasan, həmrəng olmasa da, həmxasiyyət

olar;
8)
Tədbirlilik aksiomları:
· öz üzərinə həddindən çox qayğıları götürmək lazım deyildir:
Allah dərdi çəkənə verər; El üçün
ağlayanın gözləri kor olar;
· malik olduğun şeylərlə
qane olmaq lazımdır: Qaranquş gəldi-gedərdir, sən sərçənin qədrini bil.

Sunday, January 11, 2009

Atalar sözü nədir?

Atalar sözlərinə tərif verməzdən əvvəl müxtəlif xalqların bu anlayış barədə bəzi təsəvvürlərini (atalar sözlərini!) xatırlatmaq istəyirəm.
· Atalar sözü Qurana girməz, amma Quran yanında gedər (Azərbaycan)
· Proverbs are the daughters of daily experience (Atalar sözləri gündəlik eksperimentlərin qızlarıdır). (Holland)
· Proverbs, that is the salt in the language (Atalar sözləri dilin duzudur). (Ərəb)
· Без пословицы не проживешь (Atalar sözləri olmasa yaşamaq olmaz).(Rus)
Beləliklə, atalar sözü nədir? Atalar sözünə müxtəlif mənbələrdə müxtəlif təriflər verilir. Bu tərifləri ümumiləşdirərək atalar sözünün əsas xüsusiyyətlərini belə xarakterizə etmək olar.
Atalar sözü lakonik ifadə olunmuş, ritmik və rifmik təşkil olunmuş, nitqdə dayanıqlı istifadə olunan, ibrətamiz məna ifadə edən xalq kəlamıdır.
Atalar sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının ən maraqlı janrlarından biridir. Bu janr müxtəlif alimlər tərəfindən tədqiq olunsa da, bu sahədə hələ tam aydın olmayan, müəmmalı məqamlar çoxdur. Atalar sözləri xalq kəlamlarıdır. Onlarda ayrı-ayrı adamların deyil, xalqın qiymətləndirməsi, xalqın ağlı ifadə olunur. Atalar sözləri xalqın mənəvi simasını, onun ideallarını, həyatın ən müxtəlif sahələri haqqında mülahizələri əks etdirir. Xalqın əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunmayan fikir və mülahizələr onun dilində yaşamaq hüququ qazana bilmir. Atalar sözü onda nə haqqında nə danıldığından asılı olmayaraq həmişə ümumiləşdirmədir, yalnız nitqdə, canlı danışıqda o öz konkret mənasını kəsb edir.
Müxtəlif xalqların dillərində olan atalar sözləri, deyimlər və zərb məsəllərin tədqiqi göstərmişdir ki, onların hamısına xas olan ümumi xüsusiyyətlər vardır. Həmin ümumi xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
• Müxtəlif xalqların dillərində eyni məna verən atalar sözləri vardır. Məsələn, “Yüz ölç, bir biç” (azəri) ; “Семь раз отмерь, один раз отрежь” (rus); “Score twice before you cut once” (ingilis).
• Müxtəlif dövrlərdə eyni peşələrlə məşğul olan insanlar mənaca eyni olan atalar sözləri yaratmışlar.
• Eyni bir ata sözü situasiyadan asılı olaraq əks mənalar kəsb edə bilər. Məsələn, “Из грязи в князи” (rus)
• Atalar sözləri 2 səviyyədən ibarət olur: məntiqi və bədii tərtibat səviyyələri
• Eyni bir atalar sözü analogiya prinsipi ilə bir çox hallarda işlədilə bilər. Məsələn, “İt hürər, karvan keçər” ifadəsi özünün həqiqi mənası ilə deyil, bir çox analoji situasiyalara tətbiq olunması ilə maraqlıdır.
• Atalar sözləri həyati situasiyaların modelləridir. Fransız yazıçısı, kəskin pamfletist A. Rivarol demişdir: “Atalar sözləri bütün xalqların təcrübə və səriştəliliyinin məhsulları, bütün əsrlərin düsturlara çevrilmiş sağlam mənasıdır”.